Sáng kiến kinh nghiệm Kinh nghiệm giúp học sinh Lớp 9 trường THCS Thái Hòa – Ba Vì làm tốt kiểu bài nghị luận về tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích)

 MỤC LỤC
 I Mở đầu Trang 02
 1 Lý do chọn đề tài Trang 02
 2 Mục đích nghiên cứu Trang 02
 3 Đối tượng nghiên cứu Trang 03
 4 Phương pháp nghiên cứu Trang 03
 II Nội dung Trang 03
 1 Cơ sở lý luận của đề tài Trang 03
 2 Thực trạng của vấn đề Trang 03
 3 Giải pháp và tổ chức thực hiện Trang 05
 a Giải pháp Trang 5
 b Các biện pháp thực hiện Trang 05
 c Hướng dẫn học sinh các bước làm bài văn nghị Trang 08
 luận về tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích) và lấy 
 ví dụ mẫu.
 4 Kiểm nghiệm Trang 19
III Kết luận và kiến nghị Trang 20
 2 - Phương pháp phân tích thực trạng.
 - Phương pháp chia nhóm đối tượng học sinh.
 - Phương pháp từ lý thuyết, áp dụng thực hành làm bài.
 II. NỘI DUNG
 1. Cơ sở lí luận của đề tài:
 Dạy - học Ngữ văn phải phù hợp với nội dung, đặc điểm của môn học và tâm 
sinh lí của học sinh.Trong việc rèn luyện các kĩ năng thì kĩ năng làm bài có vai trò 
đặc biệt quan trọng.
 Nghị luận về một tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích) là trình bày những nhận 
xét, đánh giá của mình về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm hay đoạn trích. Thông 
thường, cần tập trung vào cốt truyện, nhân vật, sự kiện, chủ đề, nghệ thuật tạo tình 
huống, xây dựng nhân vật, nghệ thuật tự sự kết hợp với các yếu tố miêu tả, biểu cảm, 
thuyết minh.
 Những nhận xét, đánh giá về truyện hoặc đoạn trích phải căn cứ vào văn bản, 
những hiểu biết về tác phẩm, tác giả; phải xuất phát từ ý nghĩa của cốt truyện, tính 
cách và số phận của các nhân vật, nghệ thuật dựng truyện của tác giả, từ đó mà người 
viết bài nghị luận phát hiện và khái quát.
 Các nhận xét, đánh giá về tác phẩm hoặc đoạn trích trong bài nghị luận cần rõ 
ràng, đúng đắn, có luận cứ và lập luận thuyết phục. Bài nghị luận về một tác phẩm 
truyện (hoặc đoạn trích) phải có bố cục chặt chẽ, mạch lac, lối văn chuẩn xác, gợi 
cảm.
 Kiến thức về văn nghị luận được học bắt đầu từ lớp 7 đến lớp 9 theo một quy 
trình từ đơn giản đến phức tạp, từ thấp đến cao nhưng trên cơ sở lôgic khoa học. Căn 
cứ vào chức năng, nhiệm vụ, phương pháp cơ bản của bộ môn Ngữ văn nói chung thể 
loại nghị luận nói riêng, tôi đã đề ra yêu cầu, cách thức cụ thể áp dụng trong quá trình 
dạy học cho học sinh. Học sinh cần kết hợp linh hoạt nhiều phép lập luận như giải 
thích, chứng minh, phân tích trong bài làm. 
 2. Thực trạng của vấn đề
 2.1.Thuận lợi
 Bản thân nhiều năm dạy lớp 9 nên tôi có nhiều thuận lợi trong việc nghiên cứu, 
rút ra bài học kinh nghiệm trong quá trình giảng dạy. Môn Ngữ văn là một trong 
những môn học chính khóa trong nhà trường THCS, thường được các cấp giáo dục, 
nhà trường, phụ huynh, học sinh coi trọng.
 Kiểu bài nghị luận văn học là kiểu bài quan trọng trong phân môn Tập làm văn, 
chiếm tỉ lệ cao trong các kì thi, kiểm tra định kì, kiểm tra học kì, thi tuyển lên THPT. 
Bên cạnh đó môn Ngữ văn là một trong hai môn điều kiện để xếp loại học lực của 
học sinh cuối kì, cuối năm vì thế bắt buộc các em phải nắm kiến thức cơ bản, và 
quan tâm đến môn Văn.
 4 dùng những nhận xét đánh giá trong bài làm của mình... Đứng trước thực trạng đó, 
tôi đã đề ra một số giải pháp và cách thức thực hiện như sau:
 3. Giải pháp và tổ chức thực hiện
 a. Giải pháp
 Nghiên cứu kĩ chương trình, nội dung kiểu bài nghị luận về tác phẩm truyện 
(hoặc đoạn trích) có trong chương trình sách giáo khoa Ngữ văn THCS ở các lớp .
 Nghiên cứu kĩ sách giáo viên để nắm được mục tiêu của kiểu bài nghị luận về 
tác phẩm hoặc đoạn trích.
 Nghiên cứu các tài liệu tham khảo để đề ra phương pháp cũng như các biện 
pháp tổ chức cho học sinh trong tiết học kiểu bài nghị luận .
 Nắm vững lí thuyết kiểu bài, các bước làm bài nghị luận về tác phẩm truyện 
(hoặc đoạn trích).
 Dự giờ trao đổi học tập qua đồng nghiệp.
 Thiết kế và hướng dẫn học sinh thực hiện các dạng câu hỏi, bài tập phát triển 
tư duy và rèn luyện kĩ năng, tạo niềm vui hứng khởi, nhu cầu hành động và thái độ tự 
tin trong học tập cho học sinh; giúp các em phát triển tối đa năng lực, tiềm năng của 
bản thân, hướng dẫn học sinh có thói quen vận dụng kiến thức đã học vào giải quyết 
các vấn đề thực tiễn.
 b. Các biện pháp thực hiện
 Biện pháp thứ nhất: Hướng dẫn để học sinh nắm một số kiến thức cơ bản về 
những tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích) đã học trong chương trình Ngữ văn 9 
 Với biện pháp này, trước khi làm đề, tôi yêu cầu học sinh làm nhanh các ý sau: 
Tóm tắt ngắn gọn: tên tác giả, tác phẩm, năm sáng tác, thể loại, phương thức biểu đạt, 
nội dung cơ bản và nghệ thuật tiêu biểu.
 Có thể cho học sinh lập bảng kiến thức sau:
 T TênVăn Thể loại, 
 Tác giả Nội dung Nghệ thuật
 T bản PTBĐ
 Chuyện Nguyễn - Truyện Qua câu chuyện về cuộc Nghệ thuật 
 người Dữ truyền kì đời và cái chết thương dựng 
 con gái (sống ở - Tự sự tâm của Vũ Nương truyện, 
 Nam thế kỉ kết hợp truyện thể hiện niềm cảm miêu tả 
 1 Xương XVI) với miêu thương đối với số phận nhân vật, 
 (thế kỉ tả và biểu oan nghiệt của người phụ kết hợp tự 
 XVI), rút cảm nữ Việt Nam dưới chế độ sự với trữ 
 từ phong kiến, đồng thời tình
 Truyền khẳng định vẻ đẹp truyền 
 kì mạn thống của họ
 lục
 2 Làng Kim Lân Truyện Qua tâm trạng đau xót và Xây dựng 
 6 + Sử dụng phương thức: Tự sự kết hợp với mêu tả và biểu cảm.
 + Nội dung: Thể hiện lòng yêu làng quê với lòng yêu nước và tinh thần kháng 
chiến của người nông dân sau cách mạng (qua phân tích nhân vật ông Hai).
 + Nghệ thuật: Xây dựng tình huống truyện, nghệ thuật miêu tả tâm lí và ngôn 
ngữ nhân vật.
 Với các ý như vậy khi làm bài học sinh sẽ đi vào phần trọng tâm, tránh thiếu 
hay thừa ý...
 Biện pháp thứ hai: Yêu cầu học sinh nắm lý thuyết của kiểu bài nghị luận về 
tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích).
 Qua kinh nghiệm dạy nhiều năm cho tôi thấy rằng: Không thể làm đúng kiểu 
bài nếu học sinh không nắm được khái niệm. Với kiểu bài này yêu cầu học sinh nắm: 
thế nào là nghị luận về một tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích) và đây là cách học sinh 
có thể tìm ra điểm khác biệt với kiểu bài khác.
 Trước khi cho học sinh làm đề tôi đã đặt một số câu hỏi để kiểm tra khái niệm, 
yêu cầu của kiểu bài (sách giáo khoa Ngữ văn 9 - tập hai, trang 63). Đây cũng là việc 
làm rất cần thiết mà nhiều giáo viên thường bỏ qua không hướng dẫn học sinh trình 
bày. Việc học sinh nắm chắc được lí thuyết giúp các em tránh lạc đề với các kiểu bài 
khác
 Sau khi kiểm tra để học sinh nắm chắc lí thuyết về kiểu bài, ngoài những yêu 
cầu có trong sách giáo khoa, tôi đã lưu ý cho học sinh một số vấn đề sau:
 - Nhận xét, đánh giá về tác phẩm truyện, phải xuất phát từ giá trị nội dung, 
giá trị nghệ thuật của tác phẩm được người viết phát hiện và khái quát trong quá trình 
tiếp cận tác phẩm đó (ví dụ như: tính cách, số phận nhân vật; ý nghĩa cốt truyện; các 
tình huống nghệ thuật; kết cấu của tác phẩm...). Những nhận xét đánh giá này có thể 
hình thành từ nhiều nguồn khác nhau: từ chính những rung động, xúc cảm của mình 
khi tiếp cận và khám phá tác phẩm; từ những nhận xét đánh giá của các nhà nghiên 
cứu, phê bình văn học về tác phẩm đó Việc phối hợp, dung hòa các điểm nhìn, các 
ý kiến trên sẽ góp phần làm cho nội dung nhận xét, bình luận về tác phẩm thêm xác 
đáng, sâu sắc, toàn diện tránh sự suy diễn theo ý chủ quan của người viết. 
 - Các nhận xét đánh giá về tác phẩm truyện được hình thành trong quá trình 
nghị luận đòi hỏi phải rõ ràng, chính xác, có lập luận thuyết phục. Thông thường, các 
nhận xét đánh giá ấy được thể hiện thành những luận điểm, các luận điểm được sắp 
xếp theo một trình tự chặt chẽ lôgíc. Trong từng luận điểm, hệ thống các luận cứ phải 
đảm bảo, phong phú, đa dạng, tiêu biểu.
 - Trong quá trình nghị luận về tác phẩm truyện cần có thói quen liên hệ, so 
sánh, đối chiếu (liên hệ với cuộc đời và phong cách sáng tác của tác giả; liên hệ với 
hoàn cảnh sáng tác; liên hệ so sánh đối chiếu với các tác phẩm khác cùng đề tài, cùng 
chủ đề, cùng tác giả
 - Lời văn trong tác phẩm truyện phải linh hoạt, vừa khúc chiết, chặt chẽ để 
đảm bảo đặc trưng của văn nghị luận lại vừa phải có sự uyển chuyển gợi cảm cho 
phù hợp với đối tượng nghị luận.
 * Với biện pháp này học sinh sẽ nắm được một cách đầy đủ và đúng bản chất 
của kiểu bài. 
 8 của người viết về nhân vật, tác phẩm hay một khía cạnh của nhân vật, tác phẩm đó 
(không nhất thiết phải phân tích đầy đủ từng đặc điểm của nhân vật hoặc đầy đủ giá 
trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm, có thể chọn những gì mình cảm nhận sâu sắc 
nhất mà thôi).
 Ví dụ đề bài: Suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện ngắn: "Làng" của 
Kim Lân, giáo viên có thể hướng học sinh cảm nhận, suy nghĩ về nét nổi bật của 
nhân vật này là tình yêu làng hòa quyện với lòng yêu nước và tinh thần kháng chiến 
được bộc lộ trong tình huống nào? Tình cảm ấy có đặc điểm gì ở hoàn cảnh cụ thể 
lúc bấy giờ? (thời kì đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp?) Những chi 
tiết nghệ thuật nào chứng tỏ một cách sinh động, thú vị tình yêu làng và lòng yêu 
nước ấy (về tâm trạng, cử chỉ, lời nói). 
 Trong khi đó yêu cầu của dạng đề phân tích (phân tích nhân vật, tác phẩm hay 
một khía cạnh về nhân vật, tác phẩm) là yêu cầu người viết tìm hiểu, đánh giá và 
nhận xét đầy đủ từng đặc điểm nhân vật, từng giá trị nội dung, nghệ thuật của tác 
phẩm (dạng đề này nghiêng về phương pháp). Trong nội dung bài có những yêu cầu 
gì thì đòi hỏi học sinh phải trình bày đầy đủ các nội dung đó
 Đối với dạng đề 3: Phân tích để nêu ra nhận xét hoặc làm sáng tỏ một vấn 
đề, người Giáo viên phải biết tích hợp các kiến thức chương trình Tập làm văn ở các 
lớp dưới để nâng cao yêu cầu giải quyết đề bài văn dạng này.
 Ví dụ đối với đề bài: “Suy nghĩ về đời sống tình cảm gia đình trong chiến 
tranh qua truyện ngắn: "Chiếc lược ngà" của Nguyễn Quang Sáng (SGK Ngữ văn 9 
tr 65), học sinh không phải đơn thuần tập trung phân tích những biểu hiện cụ thể tình 
cảm cha con của hai nhân vật ông Sáu và bé Thu mà còn phải trình bày những cảm 
nhận của mình về tình cảm cha con hết sức cảm động trong hoàn cảnh éo le của thời 
chiến tranh: chịu đựng nhiều thiệt thòi, mất mát; khơi gợi xúc cảm cho người đọc 
niềm cảm động, khâm phục, quý mến. Từ đó suy nghĩ về tình cảm cha con, tình 
cảm gia đình trong hoàn cảnh hiện tại: phải biết trân trọng, giữ gìn, vun đắp
 Từ việc phân tích ba dạng đề nêu trên, giáo viên giúp học sinh nhận thức 
được tầm quan trọng của việc phân tích, tìm hiểu đề và biết vận dụng thành thạo, linh 
hoạt để hình thành những thao tác và kĩ năng phân tích đề chính xác. Sau khi tôi 
cung cấp kiến thức và định hướng cho học sinh các dạng đề dạng đề suy nghĩ và dạng 
đề cảm nhận tôi cho học sinh xác định nội dung của đề thông qua các thao tác sau:
 Xác định yêu cầu và tính chất của đề
 Tôi đã đặt một hệ thống câu hỏi để học sinh tìm tính chất của đề. Cụ thể:
 Đề yêu cầu làm theo phương thức biểu đạt nào? 
 Đề yêu cầu phân tích, suy nghĩ, cảm nhận, bình giảng, bình luận, giải thích hay 
chứng minh. 
 Chỉ rõ vấn đề nghị luận 
 Đặt câu hỏi để tìm vấn đề nghị luận: nội dung, chủ đề sẽ nghị luận là gì?
 Xác định phạm vi, giới hạn vấn đề nghị luận 
 Câu hỏi có thể là: với đề bài đó cần có những tri thức nào?
 10 Tôi tiếp tục đưa ra hệ thống câu hỏi để tìm hiểu về giá trị nghệ thuật, cụ thể tôi 
đã sử dụng
 Tác phẩm truyện được viết theo phong cách nào? Có nét gì sáng tạo riêng trong 
nghệ thuật tạo tình huống? Có hình tượng nghệ thuật nào độc đáo? Ngôn ngữ diễn 
đạt, cấu trúc bố cục của truyện có gì đặc sắc?
 Tác phẩm truyện trên có tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của tác giả 
không? Có thể hiện được bản lĩnh sáng tạo của một nhà văn đầy tài năng và tâm 
huyết cho một thời đại, một trào lưu Văn học không?
 Câu hỏi gợi mở để liên hệ mở rộng: 
Đây là loại câu hỏi để đánh giá sự sâu sắc trong cách làm bài của học sinh, có thể 
hướng dẫn học sinh qua hệ thống câu hỏi như:
 - Có thể so sánh, đối chiếu với những tác giả, tác phẩm nào để phân tích tác 
phẩm được sâu rộng, toàn diện hơn? 
 - Tác phẩm truyện có ảnh hưởng gì trong thời đại tác giả đương sống và đối với 
các thời đại sau này? Tại sao tác phẩm được mọi người yêu thích?
 Với một hệ thống câu hỏi đó, giáo viên không thể giảng giải một cách cặn kẽ, tỉ 
mỉ trong quá trình phân tích một đề bài trên lớp, do đó đòi hỏi giáo viên phải biết 
chọn lựa những câu hỏi tìm ý cho phù hợp, có tác dụng khơi nguồn cảm xúc cho học 
sinh. Hay nói cách khác, người giáo viên phải biết chọn điểm đột phá. Bởi mỗi tác 
phẩm truyện (dù là ngắn hay dài) đều là một kho báu vừa lộ thiên vừa bí mật về nội 
dung và nghệ thuật. Nhiệm vụ của giáo viên là giúp cho các em biết cách khám phá 
và đột nhập kho báu ấy, nhất là phần sáng tạo kì công của tác giả. Nhưng bắt đầu từ 
đâu và như thế nào? Đây là vấn đề nghệ thuật giảng dạy. Nếu khéo léo khám phá sẽ 
có được nhiều cảm xúc, hứng thú gợi mở cho học sinh niềm yêu thích, tích cực tư 
duy làm bài. Bài nghị luận của các em sẽ sâu sắc, tinh tế và chân thật. Nếu không 
khéo sẽ làm cho các em nhàm chán và bài viết của các em trở nên lạc lỏng, hời hợt, 
tẻ nhạt.
Ví dụ: Hướng dẫn tìm ý cho đề bài: Suy nghĩ về đời sống tình cảm gia đình trong 
chiến tranh qua truyện ngắn “Chiếc lược ngà” của Nguyễn Quang Sáng.
Tôi đã gợi ý cho học sinh suy nghĩ trả lời các câu hỏi sau để tìm ý:
 Nhận xét về nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật?
 Nhận xét và đánh giá về tình cảm gia đình nói chung, về tình cảm cha con anh 
Sáu trong hoàn cảnh chiến tranh nói riêng?
 Khi tôi giúp học sinh trả lời hệ thống câu hỏi trên cũng chính là đã tìm được 
những ý quan trọng. Phong cách viết truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Quang Sáng 
là gì? Ông có những truyện ngắn nào viết về đề tài chiến tranh và gia đình?
 Truyện ngắn “Chiếc lược ngà” sáng tác trong hoàn cảnh nào? Thời điểm lịch 
sử đó có gì đáng lưu ý? Nội dung cơ bản và nghệ thuật tiêu biểu của tác phẩm? 
 Những nhân vật chính của truyện là ai, những nhân vật này có đặc điểm nổi bật 
gì về tính cách? Tính cách của bé Thu và ông Sáu thể hiện qua những chi tiết nào? 
 12